Zonneboom (Nijmegen) van Andreas Hetfeld
Foto: Ger Loeffen

Het zal een kleine 30 jaar geleden zijn: een pittige spreekbeurt in Groningen, waar ik me in een goed gevulde zaal met anti-kernenergie-lieden staande moest houden bij een felle discussie over de opslag van radioactief afval in zoutkoepels. Over de inzet van kernenergie viel evenmin te praten als over de oplossing van een van de drie onoverkomelijke bezwaren tegen die in mijn ogen verantwoorde fysische energiebron, ook wel aangeduid met ‘atoomstroom’. Het eerste bezwaar – de mogelijke proliferatie van kernwapens – was uit beeld geraakt, en het tweede bewaar – onveiligheid van kerncentrales – werd toen Harrisburg uit het nieuws verdwenen was, minder gehoord. Maar permanente opslag van radioactief afval in zoutlagen  was volgens zelf benoemde insiders een onbegaanbare weg, en niet alleen in het hoge noorden. Hoewel ik me in de Tweede Kamer regelmatig sterk maakte voor de inzet van zon- en windenergie – denk aan de pleidooien voor het plan Lievense – probeerde ik de (te) hartstochtelijke argumenten voor de inzet van duurzame energie wat te relativeren met enkele, niet in dank afgenomen plaagvragen als:  worden zonnepanelen op autodaken geen lachspiegels? En: wat zullen de zeilers in Friesland zeggen als de molens de wind wegvangen? Het boegeroep leerde, dat ik met dit soort retorische vragen de handen niet op elkaar kreeg. Ook de serieuzer kanttekening van vogels, die zich te pletter vliegen tegen molenwieken, viel verkeerd. Het bleef onbegonnen werk: relativeren om ruimte te maken voor een zinnige discussie over de voor- en nadelen van duurzame energie. Zon en wind: dat is de toekomst, en gas ook, luidde de boodschap, want warmtekrachtkoppeling was toen nog ‘hot’, en de verzakking van de bodem was nog niet aan de orde.

Zon en wind
Foto: Pascal Vyncke – Seniorennet.be

Toen ik onlangs las, dat de bestuurders van de Waddeneilanden zich verzetten tegen de aanleg van windmolenparken in de Waddenzee, en wethouders in Noord Holland windmolens in de Noordzee evenmin zien zitten (of beter: staan)  moest ik aan dat felle debat van 30 jaar geleden denken. Not in my backyard: dat blijft een dogma, of het nu om radioactief afval, schaliegasboringen, opslag van CO2 of geluid producerende en landschap ontsierende windmolens gaat. Zonne-energiesystemen blijft tegenwind bespaard, ook al staan hier en daar criticasters op die vinden dat zonnepanelen de (schuine) daken ontsieren. Dat bezwaar valt  te ondervangen. Of dat ook geldt voor geluidhinder en landschapsvervuiling in een relatief dicht bevolkt land, is minder zeker, temeer nu de subsidiering van windenergie steeds meer discussie oproept. De negatieve kanten van de Duitse ‘Energiewende’ en de onmiskenbare behoefte aan opslagsystemen krijgen meer aandacht, evenals de noodzaak van gas- of kolengestookt reservevermogen. Vreemd eigenlijk, dat de (energieke) trefwoorden van dertig jaar geleden – besparing en diversificatie met het oog op leveringszekerheid en betaalbaarheid – nog altijd volop gelden. Vreemd ook, dat die leveringszekerheid met het opraken van de gasvoorraad, het uitbannen van kernenergie en het sluiten van kolencentrales in de actuele discussie zo weinig aandacht krijgt.

De forse afboeking van Vattenfall op Nuon noopt het Zweedse staatsbedrijf om de Nederlandse dochter in de etalage te zetten. Naast Tweede Kamerlid Paul Jansen (SP) meldde Eneco-topman Jeroen de Haas zich onmiddellijk als kijker, niet als potentiële koper. Beide kenners van de sector pleitten respectievelijk in Trouw en NRC Handelsblad voor een terugkoop van de stroomproducent, waarvoor destijds de provincies Gelderland, Friesland en Noord-Holland de mooie som van ruim 10 miljard euro hebben ontvangen. Voor ongeveer de helft van het geld zou Nuon weer in Nederlandse handen kunnen komen, aldus de stuurlui aan de wal, die vergeten dat de elektriciteitswereld er anno 2013 anders uitziet dan vijf jaar geleden. Wat moeten de provincies of de rijksoverheid met een bedrijf met vrijwel uitsluitend gasgestookte centrales?  Kan een nieuwe eigenaar met een kleinere omvang dan Vattenfall wel continuïteit en rentabiliteit garanderen in een markt waar structurele overcapaciteit troef is? Kennelijk zijn de oorzaken van die overcapaciteit nog onvoldoende doorgedrongen, zelfs bij insiders, die beter moeten weten. Zij halen trouwens liberalisering en privatisering door elkaar, en vergeten de grote verschillen in brandstofinzet op de vrije Noordwest Europese markt. Frankrijk houdt nog steeds van kernenergie, terwijl Duitsland ruim baan geeft aan zon en wind.  Noorwegen zet waterkracht in, en Nederland kent niet voor niets zijn gasrotonde. Die verschillen beïnvloeden marktpositie en dus rentabiliteit, nog afgezien van de relatie tot het klimaatbeleid

Immens zonnedag bij Besch in Duitsland
Foto: Ad Lansink

Jeroen de Haas ziet bovendien in de Splitsingswet een oorzaak van de ellende. Ten onrechte, want de overcapaciteit staat los van eigendom en organisatie van het netbeheer. Dat uitgerekend staatsbedrijf Vattenfall problemen kent leert ook, dat publiek eigendom geen garantie is voor het uitsluiten of verkleinen van (financiële) risico’s. Zou in de jaren 90 het grootschalig Nederlands productiebedrijf gevormd zijn, dan zou ook dat bedrijf in de groei-euforie gezocht hebben naar schaalvergroting. Alle grote spelers wilden groeien. Kijk naar E.on, RWE en EDF, die ieder voor zich op versterking van de concurrentiepositie en schaalvoordelen uit waren. De ‘energiereuzen’ konden niet voorzien, dat in 2008 een financiële crisis zou losbarsten, de politiek evenmin. Dat zon– en windenergie een grote vlucht zouden nemen, vooral in Duitsland,  lag evenmin voor de hand. Dat de daarbij door de overheid ingezette instrumenten – Duitse feedinn tarief, subsidies in Nederland – de klassieke  elektriciteitsproducenten indirect zouden belemmeren werd aanvankelijk niet voor mogelijk gehouden. Of het verleden voldoende leergeld heeft opgeleverd mag intussen worden betwijfeld, gelet op het (voorlopige) energieakkoord, dat door de laatste ontwikkelingen is ingehaald.  Het oplaten van proefballonnen – zoals de terugkoop van Nuon – heeft geen zin. De samenleving is meer gebaat met een evenwichtige afweging van alle belangen – voorzieningszekerheid,   betaalbaarheid, werkgelegenheid, klimaatbeleid, transparantie (ook wanneer industriepolitieke aspecten in het geding zijn) –  dan met het berijden van al dan niet manke stokpaarden.

Het overdreven enthousiasme, waarmee de SER onlangs de hoofdlijnen van een toekomstig energieakkoord aankondigde, gaf te denken en te doen. Te denken, omdat de tussentijdse berichten over het overleg tussen bedrijfsleven, milieuorganisaties en andere relevante partijen eerder een patstelling dan overeenstemming deden verwachten. Te doen, om na te gaan over welke onderwerpen en in welke mate overeenstemming was bereikt. Welnu: zelfs een onbevooroordeelde lezer van het SER-Hoofdlijnenakkoord kon snel zien, dat van echte overeenstemming geen sprake was, ondanks de positieve geluiden van de deelnemers aan het overleg. De milieuorganisaties noemen het akkoord een doorbraak in de omslag van kolen naar wind op zee.  De vakbeweging wijst op de 15.000 banen, die het akkoord gaat opleveren onder erkenning van het banenverlies aan bij de kolencentrales. De installatiebranche ziet perspectief in extra impulsen voor energiebesparing en duurzame energie. De agrarische sector wacht nog even af omdat betrokkenheid bij wind op land, zonne-energie, biomassa en aardwarmte nog niet in de hoofdlijnen is terug te vinden. Of de ook al opgewekte commentaren in Trouw en NRC terecht zijn wordt pas duidelijk, wanneer de uitwerking van de hoofdlijnen bekend is, en alle handtekeningen zijn gezet. Bedrijfsleven en milieubeweging verstaan in elk geval de kunst van windowdressing: het uitlichten van wat voor eigen achterban is binnengehaald.  Lezing van het bericht waarmee de SER op de valreep formeel heeft voldaan aan de deadline leert, dat weg naar duurzame groei nog veel hindernissen kent. Nu al rijst de vraag of de inspanningsverplichting nog voor de behandeling van de Rijksbegroting 2014 voor alle partijen – ook Kabinet en Kamer – een resultaatverplichting wordt. Dat wordt een pittige opgave gezien de slagen om de arm van het SER- Hoofdlijnenakkoord. Denk aan de vulling van het revolverend Groenfonds, waaruit energiebesparing in de gebouwde omgeving moet worden bekostigd. Denk ook aan de belastingkorting, die energiecooperaties voor wind- en zonne-energie mogen verwachten. Van volledige saldering lijkt geen sprake. Denk verder aan de CO2-redactie van 80-95 % in 2050, bijna vier decennia verder. De door minister Kamp aangekondigde lastenverlichting voor bedrijven en huishoudens kan evenmin becijferd worden zolang uitwerking van het akkoord op zich laat wachten. Ook de aangekondigde sluiting van oude, nog steeds volgens de vergunning functionerende kolencentrales, staat niet op voorhand vast. ‘Indien aan een aantal voorwaarden wordt voldaan, zullen energiebedrijven oude kolencentrales, die in de jaren ’80 zijn gebouwd, sluiten’ zegt minister Kamp de SER na:  een andere geluid dan de zekerheid waarmee aanvankelijk sluiting in 2015 c.q. 2017 werd voorzien. Het is niet het enige losse einde, waarmee de onderhandelaars de hete zomer van 2013 zijn ingegaan. In- en outsiders zijn benieuwd of de losse einden alsnog aan elkaar geknoopt kunnen worden, via concrete uitwerking en transparante doorberekening. Zo niet, dan dreigt opnieuw een akkoord voortijdig te sneuvelen. Duurzame groei verdient een beter lot.