Beelden en woorden, vastgelegd en opgetekend ter herinnering aan een korte vakantie in Frankrijk

Tijdens een korte vakantie in Frankrijk wandelde ik door het golvend heggenlandschap, ergens Charolles en Cluny. Vanaf de smalle wegen maar ook vanuit het bos viel het uitgestrekte heggenlandschap op, tussen tamelijk eenzame boerderijen. Op enkele weiden graasden de befaamde vleesrunderen, bekend van de veemarkt in Charolles. De eenvoudige houten hekken, waarlangs de boeren hun vee naar de weiden brengen, deden mij denken aan de hekken uit het Land van Maas en Waal, die Harrie Gerritz meer dan een halve eeuw geleden fotografeerde als elementen voor zijn grafie van het landschap. De kunstenaar uit Woezik gaf mij een boekje met afbeeldingen van hekken cadeau, toen ik voor de eerste keer een monotype van hem kocht: ‘Volg de perenroute’, een prent zonder hek maar (toen al) met een echte ladder.

Ver van huis, dus ook ver van het Land van Maas en Waal en ook ver van de befaamde Maasheggen in Noord-Limburg besloot ik ter herinnering aan mijn verblijf in Bourgondië hier en daar enkele opvallende hekken te fotograferen, zowel overdag en bij het ondergaan van de zon. De beelden van de hekken moesten ook zicht bieden op het bijzondere landschap, met weiden, heggen, en kleine en wat grotere bosgebieden, De loofrijke bomen zorgen voor extra afwisseling in het overwegend groene landschap. Ik trof niet ver van elkaar voldoende hekken voor een gevarieerd beeld van het weidegebied tussen de dorpen Verosvres en Dompierre-les-Ormes. De aangename stilte werd slechts onderbroken door het geloei van de runderen, die in de eerste week van juli afscheid hadden moeten nemen van hun kalveren.

Heggen zijn overigens niet alleen landschappelijke elementen. De vaak eeuwenoude heggen karakteriseren veelal ook in ecologisch en cultureel opzicht de streek, waar zij door mensenhanden zijn aangeplant. Ze geven structuur aan het coulissen- (of bacage-) landschap, waarin kleinschalige landbouwpercelen en weiden omzoomd worden door heggen, muurtjes en bosjes. Grotere bosgebieden, waar op kleine schaal bosbouw voorkomt, bedekken de heuvels van het Bourgondische landschap. De primaire functie van de heggen ligt in de scheiding van akkers en weilanden, soms in combinatie met muurtjes van gestapelde stenen. Maar heggen zijn ook ecologisch van betekenis. Vogels en kleine zoogdieren vinden in de heggen een rustplaats, insecten voedsel en het vee schaduw. 

Terug naar de hekken, de eenvoudige, ook met de handgemaakte afscheiding van de weiden, die de boeren in d gelegenheid stellen hun vee te verplaatsen van de stal naar het weidegebied of van het ene naar het andere perceel. De boerenlandhekken hebben meestal eenzelfde structuur. Er valt weinig aparts aan te ontdekken. Maar in het landschap trekken zij toch de aandacht, als een onderbreking van het ritme van de heggen, als toegang tot een veelal groene weide of als overblijfsel uit een vervlogen tijd. Hekken bieden de wandelaar, langs de Maas, in het Land van Maas en Waal, en dus ook in het Bourgondische land zicht op de omgeving en tijd om stil te staan bij het landschap, dat mede door mensenhanden is gevormd, in de loop van de tijd, die een mensenleven te boven gaat.

Een onmiskenbare blikvanger, vooral het opengaan van de grote, witte bloem: verklaring van de isymbolische betekenis

De Palmlelie, beter bekend onder de botanische naam Yucca, stond al in de tuin van de Willem Schiffsstraat 3 in Nijmegen, toen Ans en ik eind 1980 het vrijstaande hoekhuis kochten. In de loop van de jaren hebben we hier en daar wat aan de tuin veranderd, en de bestrating aangepast. Maar de grote lijnen bleven overeind, net zoals de Zilverspar op de hoek die in de meer dan vier decennia een forse omvang heeft bereikt. Ook de Palmlelie bleef staan, zonder tussen de heesters en kleine bomen op te vallen. Maar in de afgelopen weken veranderde plotseling het beeld. Uit de spitse, zwaardvormige en dus merkwaardige bladeren kwam ineens een lange steel omhoog met aanvankelijk kleine, tegen de steel gedrukte, dichte trossen. Vanaf dat ogenblik keek ik elke dag naar de palmlelie, om de veranderingen op de voet te kunnen volgen.

Afbeeldingen in boeken en op internet hadden mij intussen geleerd, dat ik witte bloemen mocht verwachten. Daar zag het eerst niet naar uit. Ik zag bij het uitkomen van de bloemen aanvankelijk roze en paarse kleuren. Maar tijdens en na het opengaan van de bloemen kreeg de witte kleur toch de overhand. De opening van de bloemtrossen duurde toch nog enkele dagen. Pas vier weken na mijn eerste waarneming stond de hele palmlelie in bloei stond. Toen het eenmaal zover was, bleek de Palmlelie een echte blikvanger, die de al genoemde zilverspar naar de kroon stak, ondanks de omvang van de immense boom. De Palmlelie zal maar korte tijd blikvanger zijn want de bloemblaadjes aan de onderkant vallen al af, wanneer de trossen aan de top net open zijn gegaan.

De palmlelie komt oorspronkelijk uit droge gebieden van Noord- en Midden-Amerika. De geschiedenis van de palmlelie leert, dat de plant zich gemakkelijk aanpast aan extreme omstandigheden. Hitte, droogte en arme grond hebben geen negatieve invloed op de palmlelie, die kennelijk met weinig voedingstoffen en water toch kan uitgroeien tot een fascinerende plant. Ik ben benieuwd, wanneer ik de volgende bloem tevoorschijn komt, eventueel uit de twee palmlelies, die in de afgelopen jaren ontstaan zijn uit de Yucca, die door de bouwer en eerste eigenaar van het huis aan de Willem Schiffstraat is aangeplant.  Bij thuiskomst zal ik vaker kijken, hoe de Palmlelie erbij staat. 

Toen ik onlangs een beeld zocht, waarmee ik ‘eenheid in verscheidenheid’ in beeldtaal kon weergeven, dacht ik meteen aan de Palmlelie, die op dat ogenblik volop in bloei stond. Ik wist toen nog niet, dat de Palmlelie in diverse culturen – het is immers een wereldwijd voorkomende plant – symbool staat voor veerkracht, zuiverheid en bescherming. Die waardevolle begrippen staan de toevoeging van eenheid in verscheidenheid niet in de weg, temeer waar de Palmlelie ook medicinale betekenis heeft. Extracten uit de bladeren van de Yucca worden op sommige plaatsen gebruikt voor de bestrijding van ontstekingen. Hoewel ik soms ook last heb van ontstekingen, laat ik mijn Palmlelie met rust. De plant met een meervoudige iconische betekenis mag verder groeien en opnieuw bloeien, ook als blikvanger in de Willem Schiffstraat, naast de gemeentelijke, duurzame wadi. 

In extremis, stakeholders en ander merkwaardig woordgebruik van voetballers, trainers, verslaggevers en analisten

Het voetbalseizoen loopt ten einde. De play-offs voor Europees voetbal en voor de promotie naar de eredivisie vormen naast de finales van de Champions en Europa League het sluitstuk van wat kenners intussen een bizar seizoen noemen, met wedstrijden die in  extremis werden beslist. In extremis is zo’n term, waarmee vooral verslaggevers indruk proberen te maken op luisteraars en kijkers. Willen zij tijd winnen: de laatste minuten of ogenblik telt immers meer lettergrepen? Of is het stoerdoenerij van echte of vermeende kenners langs de lijn, die ook het woord ‘sterkhouder’ tot hun onmisbare woordenschat zijn gaan rekenen. Sterkhouders: zijn het sleutelfiguren, voetballers die hun team inspireren en op sleeptouw nemen of hoeven zij slechts een consistente vorm te tonen? De sterkhouder lijkt een Nederlandse kruising van de Engelse woorden strongman en stakeholder. De afkomst van het woord interesseert journalisten en verslaggevers waarschijnlijk niet. Taalvorsers daarentegen waarderen de etymologie van nieuwe of vreemde woorden hoger dan het verzamelen en bijhouden van stopwoorden en stopzinnen.

Stopwoorden zijn een universeel taalverschijnsel, dus ook hoorbaar wanneer voetballers en trainers worden geïnterviewd of analisten hun (eigen) wijsheid ten beste geven. Marco van Basten en Theo Janssen zeggen vaak het overbodige weet je, terwijl Mario Been regelmatig nogmaals zegt, ook wanneer hij nieuwe zaken te berde brengt. Diverse trainers en spelers gebruiken wel erg vaak het (koppel-)woord alleen, wanneer zij de voorafgaande zin willen nuanceren of zelfs omdraaien. ‘De scheidsrechter floot goed; alleen heeft hij ons twee strafschoppen onthouden’. Of: ‘we waren de bovenliggende partij (ook voorbeeld van trendy voetbaltaal), alleen: wij scoorden niet’. Voetballers vallen vaak in herhaling, en onderstrepen dat met de stopzin wat ik zeg.  Wanneer ze weinig te melden hebben – wat vaak het geval is – hoeven zij op hoe-vragen met ingebouwd antwoord slechts klopt te antwoorden. Maar de trainer of voetballer kan geen kant meer op, wanneer een verslaggever als Jeroen Stekelenburg zijn mening verpakt in een hoe-vraag. Op de vraag ‘hoe zwaar was de wedstrijd?’ kan de geïnterviewde moeilijk zeggen: erg licht. 

Voetbal was altijd al een kijksport, ook ver voor en in de tijd van Studio Sport op de vroege zondagavond. Ik doel op de naoorlogse wederopbouwjaren, toen ik talloze zondagmiddagen met mijn vader in Arnhem naar het Oude en later Nieuw Monnikenhuize liep om daar het toen al befaamde Vitesse te zien voetballen. We hadden het over voor- en achterhoede, over een stopperspil en een midvoor, niet over vleugelverdedigers, laat staan over wingbacks. Van hoog of laag druk zetten was nog geen sprake. Rugnummers kwamen in zwang, maar nummer tien en nummer zes waren nog geen toonaangevende begrippen. We kenden natuurlijk het strafschopgebied en de penaltystip, maar hadden het nooit over de zestien van nu. Uiteraard wisten we, dat het doel twee palen en een dwarslat had, maar we hoorden verslaggever op de draadomroep niet spreken over de eerste of tweede paal, en evenmin over de verre hoek. Hoewel de latere televisiebeelden voor zichzelf spraken, gingen verslaggevers en analisten toch een nauwkeuriger plaats aangeven: de zestien dus, de verre hoek en de eerste of tweede paal.

Intussen zijn interviews met trainers en spelers zijn een gebruikelijk onderdeel geworden van het voetbalgebeuren, net zoals de uitvoerige voor- en nabeschouwing bij vrijwel alle wedstrijden in het betaalde voetbal. Het publiek in de televisiestudio geniet zichtbaar van de beelden en de commentatoren, meestal oud-voetballers, die in tegenstelling van nogal wat lotgenoten goed uit hun woorden kunnen komen. Woorden doen er dus toe, ook al spreken voetballers liever en beter met hun hoofd en hun benen. Woorden tellen, ook wanneer zij gezocht of gemaakt overkomen. Dat geldt zelfs voor in extremis en sterkhouder, die mij even bij de actualiteit brengen. PSV werd in extremis kampioen, NEC – de club die ik intussen als import-Nijmegenaar 65 jaar volg en bewonder – haalde onder leiding van een tegelijk verguisde en geprezen Rogier Meyer in extremis de play-off voor Europees voetbal (met een wereldgoal van Brian Linssen); en het dolende Vitesse, dat ik op afstand bleef volgen, ziet in extremis voor de derde keer de licentie in gevaar  komen door het gedrag van achtereenvolgende buitenlandse eigenaren, toevallig uit Rusland en de Verenigde Staten. Over niet-spelende en niet-transparante sterkhouders gesproken.

Ofwel: hoe een opvallende omslag van een bijzonder boek associatie oproept met de in de afval- en recyclingwereld bekende ladder van Lansink

De lente was pas enkele dagen oud – of jong – toen Jos Joosten, hoogleraar neerlandistiek aan de Radboud Universiteit, de lezers van zijn Bericht op Facebook informeerde over het spoedige verschijnen van Och, eeuwig is zo lang: een bundel essays over zeshonderd jaar Nederlandstalige literatuur in het licht van de eeuwigheid. De bij het bericht gevoegde omslag van Joosten’s nieuwe boek trok meteen mijn aandacht. Tegen de achtergrond van een licht bewolkte ‘hemel’ klimt een in zwarte kleding gehulde man op een grote ladder omhoog, angstig naar beneden kijkend. Hoewel ik vrijwel nooit een hoed draag en gauw last heb van hoogtevrees, voelde ik als ‘de man van de ladder’ – mijn geuzenaam in de afval- en recyclingwereld – meteen verwantschap met de man op de fraaie boekomslag. Ik besloot om het boek van Jos Joosten aan te schaffen en te gaan lezen, ook omdat ik benieuwd was naar enkele, min of meer met Nijmegen verbonden terugblikken: [ca 1464] Brugman en de eeuwigheid, [1515] Alle wegen leiden naar Rome (over Mariken van Nieumweghen), [1948] Anton van Duinkerken en Sint-Nicolaas en [1945-1971] Bomans als Barthes.

De ladder op de omslag van het bijzonder fraai vormgegeven boek is niet de enige verbinding met de ladder van Lansink, de voorkeursvolgorde voor het afvalbeleid, die ik in 1979 via een motie door de Tweede Kamer loodste, en die (pas) in 1993 werd opgenomen in de Wet milieubeheer. Want het woord ‘eeuwigheid’ in de ondertitel van ‘Och eeuwig is zo lang’ en in de essays over prediker Brugman en poëet Mark Braet doet mij terugdenken aan een afvalsymposium in Groningen, waar de toen bekende afvalondernemer Leo van Gansewinkel de ladder van Lansink zmaar eeuwigheidswaarde toekende. Dat was in 1998, tien jaar voor de codificatie van de Europese Afvalstoffenrichtlijn, waarin op aandringen van het Europese Parlement de voorkeursvolgorde – preventie, hergebruik, recycling, verbranding met energieterugwinning, en functioneel storten – was vastgelegd. Die volgorde heette toen al geruime tijd de ladder van Lansink. Ik merkte dat in 1994 toen bij een ontvangst in de Amsterdamse Nieuwe Kerk tijdens een door Shell gesponsorde expositie iemand zei: ‘wat leuk dat ik de man van de ladder hier tegen kom’. Op mijn vraag welke ladder antwoordde hij: de ladder van Lansink, preventie, hergebruik en zo voorts.

Wanneer en door wie de alliteratie is bedacht, is onbekend. Die alliteratie heeft de bekendheid van de ladder van Lansink wel vergroot. Het woord eeuwigheidswaarde, geuit door Leo van Gansewinkel, is wat overdreven. Maar de universaliteit van de ladder is alom bevestigd. In Brussel is de term voorkeursvolgorde leidend, terwijl elders ‘waste hierarchy’ de gebruikelijke terminologie is. Ik bedacht de afvalhiërarchie in 1979, nu 46 jaar geleden. Die periode is niet te vergelijken met de tijdspanne, die Jos Joosten overbrugt met zijn boeiende beschouwing van zes eeuwen literatuurgeschiedenis via de teksten van 22 befaamde auteurs: van prediker Brugman tot Paul Rodenko. Geven de ogen van nu een ander zinzicht in de teksten, die de auteurs destijds aan het papier hebben toevertrouwd, zo was kennelijk de vraag van de Nijmeegse hoogleraar, die in zijn Berichten op Facebook toont ook op niet literaire markten thuis te zijn. Op een van die markten – de Nijmeegse politiek – ontmoette ik hem op afstand kennen, toen hij op Facebook de vloer met mij probeerde aan te vegen vanwege mijn rol tijdens de Piersonrellen in 1981. Mijn weerwoord leidde tot een pittige, toen niet beslechte discussie. Bij de uitreiking van de Nijmeegse Vredespenning 2022 raakte ik toevallig in gesprek met Jos Joosten, eerst over de Piersonrellen, later over andere zaken. Dat gesprek leidde tot wederzijds begrip, en tot (h)erkenning van zijn ‘marktwaar’: ook zijn recente Och, eeuwig is zo lang. Toen ik het boek in mijn handen nam, viel mij meteen de fraaie boekverzorging op. Het boek is voor wat de bladspiegel betreft kleiner dan ik had verwacht, maar is in alle andere opzichten grootser: uitvoering, druktechniek, vormgeving, letterkeuze, papierkeuze, boekverzorging en het relatief grote aantal pagina’s. Ik neem aan, dat boekverzorger Damiaan Renkens ook tekent voor de boekomslag, die voor mij naast de nieuwsgierigheid naar het nieuwe zicht op een deel van de Nederlandse literatuur aanleiding was om mijn boekenverzameling uit te breiden met een bijzonder exemplaar. De titel Ach eeuwig is zo lang is ontleend is aan Johannes Brugman (ca 1400-1473). Of die befaamde prediker ook een ladder nodig had om een hoger doel, wellicht zelfs de eeuwigheid te bereiken, staat niet vast. Wellicht kan Jos Joosten nog eens uiteenzetten, wat de eeuwigheidwaarde van zijn ladder is. Intussen heb ik Och, eeuwig is zo lang met veel belangstelling gelezen. Het ene essay boeit meer dan het andere, maar dat ligt voor de hand. Literaire smaken verschillen nu eenmaal, net zoals artistieke voorkeuren. Boeiend is hoe dan ook, hoe Jos Joosten erin is geslaagd om met de ogen van nu een andere, veelal niet bekende of minder gebruikelijke nieuwe invalshoek te belichten. 

Jos Joosten begint zijn mooie boek met een beschouwing over Brugman en de eeuwigheid. De ondertitel ‘een min of meer tijdloze opmaat’ leert, dat schrijven en lezen voor de eeuwigheid toch een zekere tijdgebondenheid kent. Eeuwigheid kent ook meer varianten of betekenissen: ‘van alle tijden’ bij voorbeeld, of ‘universeel’: een begrip dat mij aanspreekt. De spanning tussen eeuwigheid en tijdgebondenheid is overigens in meer bijdragen af te lezen. Kijken met de ogen van vroeger of van nu leidt tot andere bevindingen. Datzelfde geldt voor het lezen met de kennis en de omstandigheden van nu. Ik ben niet geroepen en voel mij evenmin bevoegd om het indrukwekkende boek van Jos Joosten van een recensie te voorzien. Wel wil ik de essays noemen, die er naast Brugman en de eeuwigheid voor mij om uiteenlopende redenen uitspringen. Dat zijn achtereenvolgens de bijdragen over Mariken van Nieumegen [1515] Alle wegen leiden naar Rome en Maar waar komt Gabriel ineens vandaan?, [1947] ‘Dat is nu een intellektueel – Mythevorming rond De avonden, [1953] Aafjes minder braafjes -Het literair klimaat van 1953, en [1945-1971] Bomans als Barthes, een herontdekking van de columns van Godfried Bomans: een aansporing om zijn verzamelde werken weer een ter hand te nemen.

In de eerste week van de lente zetten waterplassen de toon. Toch komt tegelijk het groen voorschijn volgens het ritme van de natuur

Een zonnige dag met een aangename temperatuur: aanleiding voor een wandeling in de Bruuk, het steeds weer boeiende natuurreservaat tussen de kerkdorpen De Horst en Breedeweg. Hoewel de kerken inmiddels aan de eredienst zijn onttrokken, houd ik het woord ‘kerkdorp’ in ere. De karakteristieke kerkgebouwen blijven immers staan, en krijgen waarschijnlijk een voorlopig blijven staan op de gemeenschap gerichte functie. Maar dat terzijde. Vanuit De Horst rijd ik via de Plakseweg en de Lage Horst naar de smalle Hogewaldseweg, die uiteindelijk met een haakse bocht overgaat in de Bruuk: de weg die linea recta naar Bredeweg leidt. Ongeveer twee honderd meter na die haakse bocht sla ik rechtsaf naar de parkeerplaats bij de zuidelijke ingang van het natuurreservaat.

Bij het begin van de wandeling zie ik vrijwel meteen water op plaatsen, waar meestal weinig of geen water te vinden is. Ook op de uitgestrekte moerasgraslanden zijn grote waterplassen zichtbaar, terwijl de watergangen langs de grote landweg door de Bruuk ook tot de rand gevuld zijn. De betrekkelijk droge wintermaanden hebben kennelijk de watertoevoer vanuit het Reichswald niet belemmerd. Bij het groot onderhoud van de afgelopen jaren zijn hydrologische maatregelen genomen, waarmee de vernatting van de Bruuk beter gewaarborgd kan worden. De peilbuizen – hier en daar in het moerasgrasland – maken duidelijk, dat de waterstand van het natuurgebied nauwlettend wordt gecontroleerd.

Ik besluit voor de verandering op de eerste kruising maar eens links af te slaan om via de Biezekamp een rondje tegen de klok in te lopen. De waterplassen in het moerasgrasland vormen een mooie voorgrond voor foto’s van het karakteristieke landschap van de Bruuk. Het voorjaar moet nog beginnen. Toch levert de begroeiing nu al verrassende kleuren op: het groene, jonge gras naast de uitgestrekte, gele grasvelden; en de grijs-grauwe, hier en daar als vergroenende bosschages tegenover de licht-blauwe lucht. Een detailopname van het jonge, opschietende riet verterkt de tegenstelling tussen het oude en het nieuwe gewas.

De Biezekamp – het brede pad, dat uitkomt bij de noordelijke ingang van de Bruuk aan de Lage Horst – is goed te belopen. Datzelfde gel voor het graspad, dat ik kies om het wat kleinere rondje De Bruuk te kunnen lopen. Ook langs dit pad zijn op verschillende plaatsen kleine en grote waterplassen zichtbaar. Forse wielsporen, stapels snoeihout en schone watergangen leren, dat in de laatste weken groot onderhoud heeft plaats gevonden. De natuur van de Bruuk wordt dus niet aan zijn of haar lot overgelaten. Integendeel. Het natuurreservaat zier er – afgezien van het snoeihout, dat nog verwijderd moet worden – opgeruimd uit, zozeer, dat ik er opgewekt van wordt.

In de afgelopen jaren hebben Ans en ik heel wat keren de Bruuk bezocht. We genoten van het steeds weer verrassende landschap en wezen elkaar op wat er – al dan niet met een geoefend oog – te zien was; het jonge riet in de lente, de orchideeën in de vroege zomer en de paddestoelen in de herfst en de kale bomen in de winter. Ik wandel nu alleen door de Bruuk, met de herinneringen aan die gezamenlijke tochten, vooral in 2023, toen Ans zelfs met haar rollator een rondje Bruuk volbracht. Praten kan nu niet, maar nadenken wel, over wat geweest is en wat nog komen gaat. De natuur wijst gelukkig ieder jaargetijde de weg, ook in 2025, het jaar waarin onzekerheid troef is. De bloeiende natuur is een lichtend voorbeeld.

Enkele overwegingen bij recente kar-sculpturen, waarin beeldhouwer Jan Tregot zijn perceptie van cultuurveranderingen in de samenleving duidt

Beeldhouwer Jan Tregot heeft in de afgelopen jaren vooral naam gemaakt met (her)ontdekking, bewerking en gebruik van religieuze beelden, die hij in een andere vorm en ook met een andere betekenis een tweede leven gunt in een andere context. Tijdens zijn duo-expositie met Harrie Gerritz in galerie LangeHezel46 in het najaar van 2023 raakte ik zo onder de indruk van zijn sculptuur ‘Koninkrijk’ – de gecombineerde verbeelding van de steenrots waarop Petrus de kerk moest bouwen en de kameel (kerk) die (niet) door het oog van de naald zou kruipen – dat ik besloot het beeld aan te kopen. Enkele weken na de beëindiging van de expositie kwam Jan Tregot het beeld zelf brengen. Bij die gelegenheid spraken we verder over het motief van en de gedachte achter het beeld: secularisatie: een van zijn geliefde thema’s, waarbij hij vooral geïnteresseerd in het proces van cultuurverandering in de samenleving. Hij nodigde mij uit om eens naar zijn atelier te komen om daar verder van gedachten te wisselen. Hij zou dan meer beelden tonen, en ook laten zien hoe hij te werk gaat, met respect voor de komaf van de afgedankte materialen.

Bij mijn bezoek aan het atelier van Jan Tregot viel vrijwel meteen een viertal karretjes op. De kleine, houten voertuigen op twee wielen zijn weliswaar klein van stuk maar groot van zeggenschap. De uitstraling heeft te maken met de lading van de handkarren: een stapel houten balken, een staand Christusbeeld, een raam met doornenkroon en delen van een beeld van porselein en gips. De karren zijn op zichzelf ook uniek vanwege vorm, afmetingen, wielen en kleur. Zij worden nog unieker door hun lading, die veel te raden laat. De titels, die de kunstenaar heeft bedacht, bieden enig maar niet alle houvast: Houthandel – Op weg naar het atelier – Revolutie – Beeldenstorm. Die titels verklaren veel, maar niet alles. Secularisatie is trouwens een even gemeenschappelijke als begrijpelijke noemer. De mysterieuze handkarren van Jan Tregot trekken, eenmaal in beweging gezet, een onmiskenbaar karrenspoor in het veranderde domein van kerk en samenleving

De meest prozaïsche kar is de wagen van de houthandelaar, die aan de zorgvuldig bewerkte houten balken een bordje met de afkorting INRI heeft toegevoegd. INRI staat voor ‘Iesus Nazarenus, Rex Iudaeorum’, waarmee de komaf van de houtvoorraad wordt aangeduid. De kar rust op een sokkel met het hoofd van Christus, en gaat (later) met de balken van oude kruisbeeld gaat op weg naar een recyclingbedrijf. Voor verbranding is de lading te kostbaar. Of wijst de Koning van de Joden en het Christusbeeld als steunbeer toch naar wat meer is dan louter geschiedenis: de betekenis van de dood aan het kruis voor het Christendom. Ook wanneer de devotionele betekenis nagenoeg verdwenen is, biedt hergebruik van religieuze beelden of onderdelen ruimte voor actuele beschouwingen over religie en maatschappij, over geloof en wetenschap.

De meest opvallende kar toont een staand, met touwen overeind gehouden Christusbeeld, kennelijk op weg naar de kunstenaar, die voor het beeld een andere functie in gedachten heeft. De kar met het Christusbeeld is in zekere zin een autobiografisch object, want Jan Tregot baseert deze nieuwe verbeelding van de oude werkelijkheid op een herinnering aan een verre en vroege voorganger. Jacques Frenken vervoerde in de jaren zestig – het begin van de geleidelijke ontkerkelijking – op een fietskar een Christusbeeld naar zijn atelier om van het materiaal een nieuw kunstwerk te maken. Jan Tregot’s versie verbindt de secularisatie en de daarmee gepaard gaande verandering van de geloofsgemeenschap met het ontstaan van een andere culturele identiteit. Opvallend is wel, dat de intrinsieke betekenis van de vroegere religieuze beelden in het nieuwe kunstwerk behouden blijven: wellicht een karrespoor naar de eeuwigheid. 

De meest mysterieuze kar laat zich ondanks de rechttoe-rechtaan-titel niet in een paar woorden vatten. Het mysterieuze karakter van het beeld betreft het eenvoudige frame, met de aan een kant uitstekende stang, en met de doornenkroon, waarmee de soldaten van Pilatus de Koning van de Joden voorafgaand aan de kruisiging wilden bespotten. De doornenkroon is in de geschiedenis van de kerk het onmiskenbare symbool van martelaarschap van Jezus. Jan Tregot heeft aan zijn verbeelding van bespotting opnieuw INRI toegevoegd. De kunstminnaar vraagt zich intussen af, of deze ‘lijdenswagen’ zijn eigen weg gaat volgen, en of de doornenkroon een museumstuk wordt. Anders gezegd: is ‘Revolutie’ synoniem aan omkering van de religieuze werkelijkheid, of aan een ongedacht begin van nieuwe geloofwaardigheid? 

De meest begrijpelijke kar draagt de brokstukken van een Christusbeeld, dat van zijn voetstuk is gevallen, zowel letterlijk als figuurlijk. De eigenaar van de wagen voert de restanten van het beeld af, kennelijk zonder zich te bekommeren om de waarde van het materiaal of de mogelijkheden van hergebruik. De titel verwijst ook naar een periode in de kerkgeschiedenis, waarin beeld en verbeelding moesten worden uitgewist. Vanuit die gezichtshoek past de sculptuur bij het thema van de secularisatie, als een niet omkeerbaar proces. Zou de eigenaar of vervoerder van de brokstukken toch een ander doel voor ogen staan – reparatie en hergebruik, tegenwoordig ‘refurbisment’ genoemd – dan kantelt de beeldvorming naar een cultuur-analytische benadering. De brokstukken worden niet weggegooid maar na bewerking en eventueel toevoeging van nieuwe elementen omgevormd in een nieuw kunstwerk, met eeuwigheidswaarde: een kar, die sporen nalaat.

De verplaatsing van de christelijke iconografie naar een nieuw kader betekent niet de verwoesting van vertrouwde beelden. Integendeel. De herkenbaarheid van vorm en inhoud biedt tegenwicht tegen de vervreemding, die de vertaling van secularisatie in meer of mindere mate met zich meebrengt. Jan Tregot’s karren roepen ongetwijfeld gemengde gevoelens op: mijmeringen over wat was maar ook over wat misschien nog komen gaat. Bij mijn atelierbezoek vertelde Jan Tregot, dat hij nu werkt aan de omvorming van een wit Christusbeeld in een verbeelding van genderneutraliteit, een actueel thema, gelet op de discussie over binariteit. Ook dat thema heeft zoals elke medaille twee of meer kanten. Een non-binair persoon aanvaardt de binariteit van andere mensen, en een atheïst heeft (een) God nodig om Hem te kunnen ontkennen. Secularisatie is een wereldse term, die niets afdoet aan de eeuwigheid van de Schepping. Ook bij hergebruik van religieuze beelden blijft de intrinsieke waarde van christelijke iconografie behouden. Zo wijst het virtuele karrenspoor van Jan Tregot de weg naar andere, wellicht betere tijden. Hoe dan ook: zijn beelden stemmen tot nadenken.

Klaas, Sophie en Lieuwe Bouwmeesteer genoten met mij en talrijke bezoekers van de expositie ‘De schatkamer van Jan van Teeffelen’, de indrukwekkende nalatenschap van de befaamde stadsfotograaf, fraai tentoongesteld in de Nijmeegse Stevenskerk 

‘Je staat er mooi op’ riep een man, toen ik op zondag 16 februari 2023 met Klaas, Sophie en Lieuwe Bouwmeester naar de ingang van de Stevenskerk liep om de expositie van de foto’s van Jan van Teeffelen te gaan bekijken. Het zou mijn tweede bezoek aan de Schatkamer van Jan van Teeffelen worden. Ik mocht namelijk op vrijdag 31 januari 2025 al getuige zijn van de officiële opening van ‘De schatkamer van Jan van Teeffelen: de door zijn vakbroeders Henk Braam en Ger Loeffen bedachte en georganiseerde expositie van een deel van de fotografische nalatenschap van de Nijmeegse stadsfotograaf, die ik in 1973 in de City Bar had leren kennen. Vanaf onze eerste ontmoeting bewonderde ik de aimabele en bescheiden fotograaf, klein van stuk maar met een grote zeggingskracht, in woord maar vooral in beeld. Geleidelijk aan ontwikkelde zich een vanzelfsprekende verstandhouding. De vraag van de Stichting Jan van Teeffelen of ik in een gefilmd interview Jan van Teeffelen wilde karakteriseren, aan de hand van een mij bekende kroegfoto, beantwoordde ik ook daarom positief. De film zou naast twee soortgelijke films – met woonwagenbewoners waarvan Jan van Teeffelen destijds foto’s had gemaakt en met buurtgenoten uit de Benedenstad – permanent worden getoond tijdens de expositie. 

Kort voor de opening van de expositie had een vrijwilliger van de Stevenskerk mij al gezegd, dat mijn interview met zeer geslaagd was. Hij wees mij ook de plek waar ik ‘mijn scherm’ kon vinden. Natuurlijk kon ik mijn nieuwgierigheid niet bedwingen. Nog voor de expositie officieel werd geopend, luisterde ik met de koptelefoon naar wat ik te vertellen had over de kleine maar markante man, die overal opdook, waar wat te beleven was, onverwacht of op afroep, bescheiden, soms zelfs onzichtbaar tussen de mensen. Welnu: de vier personen sterke cameraploeg, die onder aanvoering van Tuk Melissen op 18 december 2024 twee uur bij mij op bezoek was om mijn herinneringen aan Jan van Teeffelen te filmen hebben eer van hun werk: een weliswaar kort maar indringend interview, afgewisseld met enkele geliefde, bijna grafische beelden. De film begint met een verwijzing naar een befaamd kroegtafereel, gezien en geschoten door de fotograaf, die veel Nijmeegse cafés van binnen en van buiten kende. ‘Je staat er mooi op’: Klaas en Sophie bevestigden bij ons gezamenlijk bezoek de woorden van de man, die we bij de ingang tegenkwamen. Hun zoontje Lieuwe riep – wijzend naar het scherm: Ad – om zich omdraaiend, wijzend op mij opnieuw Ad te roepen. Enkele omstanders boden aan het bijzondere tafereel vast te leggen.

Met zijn vieren voor het videoscherm

Bij onze binnenkomst was de grote toeloop van bezoekers al opgevallen: een komen en gaan van mensen, die kennelijk al gehoord of gelezen hadden dat ‘De Schatkamer van Jan van Teeffelen’ een bezoek waard was. In de Stevenskerk was de drukte ook goed te merken. Bij het grote scherm, waarop continu de fraaie zwart-wit-foto’s van de Ooijpolder werden geprojecteerd, bewonderden steeds een grote groep mensen de artistieke, grafische verbeelding van dat mooie Nijmeegse buitengebied, een kunstenaar waardig. Toen ik Jan in 1998 vroeg naar zijn mogelijke kunstenaarschap, zei hij: Nee, ik ontken dat met klem, ook al had ik het over de grafische werking van sommige foto’s. Ik beschouw mezelf niet als een kunstenaar. Ik beoefen zo goed mogelijk een vak. Niet meer en niet minder. Ook het grote ‘touchscreen’ waarop bezoekers zelf een foto konden aantikken, trok veel bekijks. Klaas, Sophie en Lieuwe genoten volop van de honderden foto’s, soms thematisch geordend, zoals bijvoorbeeld van de kunstenaars, die Jan van Teeffelen veelal in hun atelier opzocht; onder meer Rob Terwindt, Harry van Kuyk, Oscar Goedhart, Huub Kortekaas, Woosje Wasser, Klaus van de Locht, Theo Elfrink, Victor Linford. Bij die panelen kwam de City Bar ter sprake. Ik hoorde een van de omstanders zeggen: ‘Aan hem heb je een goede rondleider’. Ook de foto’s van de verloederde, later heringerichte Benedenstad waar veel kunstenaars hun atelier hadden, kreeg de nodige, vaak nostalgische aandacht.

Af en toe werd ik inderdaad herkend door bezoekers, die op hun beurt wilden weten wat ik van Jan van Teeffelen wist. Zo vroeg een geïnteresseerde bezoekster naar de totstandkoming van het boek ‘Jan van Teeffelen’ en van de expositie. Gelukkig kon ik dat uitleggen, omdat de Stichting Jan van Teeffelen mij op de hoogte hield van hun plannen. Ger Loeffen en Henk Braam publiceerden regelmatig foto’s via Facebook, en de wekelijkse column van Geert Willems in de Gelderlander droeg (en draagt) ook bij aan de bekendheid van Jan’s nalatenschap. De ontmoetingen met bezoekers van de expositie leidden ook tot onverwachte gesprekken over niet alledaagse onderwerpen. Zo raakte ik bij een foto van het Feyenoordstadion in gesprek met twee bezoekers over de voetballers op de middenstip van het veld. John de Wolf en Ruud Gullit waren redelijk herkenbaar. Was het een bekerfinale van NEC? Plotseling zegt de ene man tegen de andere: ik zei je net al: dat is Ad Lansink, waarop de andere man zei: ik heb milieurecht gestudeerd en ken daardoor de Ladder van Lansink. Nu staat u plotseling voor me. Wanneer hebt u die ladder bedacht, hoe ging dat toen. Door de gesprekken – ook met Henk Braam en zijn echtgenote, die mij wezen op de onderlinge wisselwerking van de gasten – raakte ik soms Klaas, Sophie en Lieuwe kwijt. Zij moesten Lieuwe, die de preekstoel en het koor ook wel interessant vond in de gaten houden. Maar de foto’s vond hij ook mooi.

De schatkamer van Jan van Teeffelen is voor talrijke bezoekers en ook voor mij een feest van herkenning. Ik noemde al de Ooypolder, de kunstenaars, de Benedenstad. De Vierdaagse en het Knotsenburgs carnaval hoorden ook bij zijn geliefde onderwerpen. Ik mag de Clarissen uit Megen niet vergeten. Bij de expositie is een hele wand gewijd aan de ontroerende reportage, die Jan van Teeffelen in de jaren tachtig over de toen nog grote groep zusters voor de Gelderlander maakte. In de loop van de jaren heb ik Jan van Teeffelen talloze malen ontmoet, uiteraard in de City Bar en later Café Goossens, maar ook elders in Nijmegen: gewoon op straat. Ik ben eigenlijk zelf een stukje stad, zei Jan ooit tegen mij. Hij kende zichzelf, en herkende veel, zo niet alles. De expositie leert, dat Jan’s voorkeur uitging naar mensen. Jan was een vrije fotograaf, maar aanvaardde ook opdrachten, zoals ook blijkt uit de vele foto’s die hij maakte voor de Katholieke Universiteit en het Radboudziekenhuis. Af en toe verlegde Jan zijn grenzen, in Europa waar Spanje hem boeide, maar ook naar andere continenten: Afrika, Azië en Zuid-Amerika. Het is en blijft een voorrecht om de kleine, markante, kleurrijke maar meestal in zwart en witte kleding gestoken fotograaf te hebben leren kennen. Mijn waardering heb ik kunnen uiten door voor het Biografisch Woordenboek Gelderland (BWG) een biografie te schrijven over de man uit Dreumel, die een echte Nijmegenaar werd en bleef, ondanks zijn talrijke reizen over de hele wereld.

Terugblik op het bezoek aan Museumpark Orientalis voor de rondwandeling Seelight: zoektocht naar zelfontdekking en verbinding

Op de laatste dag van Feest van Licht – 5 januari 2025 – bezocht ik met trouwe vrienden Sophie, Klaas en Lieuwe het Museumpark Orientalis, dat traditiegetrouw naast de befaamde kerststallenexpositie de wandelroute langs alle bezienswaardige plaatsen had omgetoverd in een waar lichtfestijn. Het jaarthema SeeLight was geïnspireerd op een oud-Perzisch verhaal over vogels, die op zoek gaan naar hun koning SeeMorgh. Tijdens hun reis moeten de vogels allerlei beproevingen doorstaan om uiteindelijk vrijheid te ervaren. Overigens moesten wij op onze tocht door het park ook enkele beproevingen trotseren: harde wind, regen en een lage temperatuur. Toch genoten we volop van de wijze, waarop SeeLight in woord, beeld, geluid en licht was vertaald. Lieuwe gaf zijn blauwe ogen volop de kost. 

De vormgevers van het mooie parcours door het glooiend landschap van het museumpark hadden gekozen voor de aanduiding van zeven valleien, die de vogels uit het verhaal moesten doorkruisen, op zoek naar koning SeeMorgh, de verbeelding van wijsheid en licht. De route vanuit het hoofdgebouw begon bij het Joods dorp Beth Juda (vallei 1) om via de Herderstoren en de Geboortegrot (vallei 2) uit te komen bij het Tollenaarshuis (vallei 3). Daarna volgde (na vallei 4) de befaamde Karavanserai, waar het meer van Tiberias opdoemde (vallei 5) met een fraai zicht op het Arabische vissersdorp Amani met de in kleuren uitgelichte huisjes. Vanuit Amani slingerde het pad omhoog naar de Romeinse straat (vallei 6 en 7), met o.m. het Paleis van Pilatus, de Via Dolorosa, de Tempel van Mithras, het Sanhedrin, Romeinse, Griekse en Egyptische huizen en niet te vergeten de Romeinse herberg.

De eerste vallei is de vallei van het zoeken. Eenmaal daar doorheen groeit het verlangen om de zoektocht te vervolmaken, aldus de toelichting bij de wandelroute. De tweede, derde en vierde vallei gaan over liefde, inzicht en onthechting: trefwoorden, die eigenlijk voor zichzelf spreken. Het vuur van de liefde moet ontbranden, om minder rationeel naar de wereld te kijken. ‘Om de vallei van inzicht te doorkruisen moeten de vogels – de reizigers dus – tonen wie ze echt zijn. In de vallei van de onthechting vervaagt het verlangen naar bezit’. 

In de vijfde vallei is eenheid het trefwoord: de vogels zien alles om zich heen als een ondeelbare eenheid. ‘Groot of klein, veel of weinig, dat maakt allemaal niet meer uit’. Door alle veranderingen voelen de vogels, dat zij hun bestemming naderen. In de (zesde) vallei van verbijstering ‘raken de vogels nog meer ballast kwijt; hun rede en begrip’. Het ontzag voor Het Grote drijft de vogels verder naar de (zevende) allerlaatste vallei van armoede. ‘Grenzen van tijd en ruimte verdwijnen. De vogels zijn samengesmolten met hun omgeving’. ‘Geen spoortje van ‘zelf’ is in de vogels achtergebleven’. De dertig vogels – de betekenis van SeeMorgh in het Perzisch – bereiken uiteindelijk het koninkrijk, dat zij vol overgave zochten. Aangekomen bij de koning beseffen de vogels, dat SeeMorgh hun eigen spiegelbeeld is. Zij zijn zelf de koning, waarnaar ze hartstochtelijk op zoek waren. 

Het verhaal over zelfontdekking en verbinding was even magisch als gekunsteld, even mystiek als werkelijk. De beelden, die de bezoeker van Feest van Licht te zien en te verwerken krijgt, wanneer hij te voet de denkbeeldige valleien doorkruist, zijn niet allemaal gemakkelijk te doorzien, omdat nadenken nu eenmaal tijd en ruimte vraagt. De combinatie van beelden, woorden en geluiden [tik op geluiden] maakte van de wandeling een pittige ontdekkingstocht, waarbij veel aan de eigen fantasie werd overgelaten. De tijd ontbrak om alle toelichtingen onderweg te lezen en te begrijpen. Toch was Feest van Licht 2024-2025 in meer opzichten een hele belevenis, zelfs onder minder goede weersomstandigheden. Museumpark Orientalis verdient alle lof voor de jaarlijkse organisatie van Feest van Licht. De toename van het aantal bezoekers bewijst dat de jaarlijkse manifestatie rond de Kerstdagen zeer gewaardeerd wordt.

Kale bomen en onzichtbare mollen op en onder het Begraafpark van de Heilig Landstichting

Ook in de kille, mistige wintermaanden zijn op het Begraafpark Heilig Landstichting verrassingen niet uitgesloten. Kijk bij voorbeeld naar de bomen, die intussen hun bladeren hebben verloren. Die bomen vallen op vanwege hun bijna grafische vormen, dank zij de kale, soms grillige takken. Als fraaie vaak indrukwekkende silhouetten tekenen de hoge bomen zich af tegen de grijze lucht. De oudste bomen torenen hoog uit boven het stille kruis op de Calvarieberg.De ene boom is overigens de andere niet: loofbomen werpen hun bladeren af om waterverlies door verdamping te beperken, terwijl naaldbomen – hier en daar op het Begraafpark – hun kleine, wasachtige naalden vasthouden om zich te beschermen tegen extreme temperaturen. De bomen ogen dood maar zijn dat niet. Zij passen zich in de winter aan om in de lente weer volop voort te leven, vaak langer dan de mensen, die onder de bomen hun laatste rustplaats hebben gevonden.

Bomen vormen een cruciale schakel in het winterse ecosysteem. De kale takken bieden een toevluchtsoord voor vogels, terwijl de grond onder de bomen beschutting biedt aan allerlei kleine dieren. Zelfs in hun schijnbare winterse stilte zorgen bomen voor leven. Of dat ook geldt voor mollen, valt te bezien. Want molshopen – teken van ondergronds leven – trof ik ook in de zomer en herfst van 2024, steeds op het brede pad achter de Calvarieberg. Het zijn er nu – na de eerste wintermaand van 2025 – wel veel meer. Ik tel er nu negen, vrij dicht bij elkaar. Het geeft een wat vreemd gevoel, dat het graf van mijn ouders en mijn echtgenote Ans enkele meters verwijderd is van de plaats waar de mollen hun gangen graven. Ik moet toch eens aan hovenier Erwin vragen, of de mollen vaste bewoners zijn, of wel eens gedacht is aan de inschakeling van een mollenvanger. 

Terug naar de bomen, die niet allemaal een lang leven is beschoren. Naast het brede pad, dat vanaf de bovenzijde van de trappen naar de Calvarieberg loopt, ligt een deel van een vierstammige boom lang uitgestrekt (zie foto boven). Een deel van de takken is al  afgezaagd. Maar de lange stam ligt over een zijpad en enkele graven. Het is een wat vreemd gezicht, ook omdat niet duidelijk is waarom een deel van de complexe boom het leven heeft gelaten. Is het de storm of was de boom ziek, of is het de combinatie van storm en ziekte? Hovenier Erwin weet waarschijnlijk wel het antwoord op deze vragen. Echte bovenkenners zien wellicht aan de onderkant van de omgewaaide (of gevallen) boom, of de boom inderdaad ziek was.

Enkele woorden en beelden bij de wisseling van een bewogen naar een toch verwachtingsvol jaar

Wanneer op 31 december 2024 ’s avonds de klok met de letterplaat twaalf uur aanwijst en het al dan niet verboden vuurwerk losbarst, is een bewogen jaar voorbij. Maar dat jaar raakt voor mij niet in de vergetelheid, omdat ik in januari en februari mijn lieve echtgenote Ans geleidelijk moest loslaten. Ans had in 2022 en 2023 met veel doorzettingsvermogen de zorgzame revalidatie in Waelwick goed doorstaan. Maar na de operatie van een gebroken heup – gevolg van weer een val thuis – leidde slechte wondgenezing tot het afsterven van een voet. Verder herstel was uitgesloten, omdat Ans al een lange reeks van jaren kampte met diabetes. Revalidatie maakte plaats voor waardige hospicezorg in haar vertrouwde Waelwick, waar zij zich omringd wist door deskundige en liefdevolle medewerkers. Ans sliep in mijn bijzijn op 19 februari 2024 vredig in. Het overlijden, de uitvaart en de begrafenis markeren nu voor altijd het jaar, waarin ik zonder Ans verder moet gaan, als een van ontelbaar velen deel uitmakend van ‘Gods volk onderweg’, zo lang mij dat tenminste gegeven is.

Het jaar 2024 is niet alleen in persoonlijke zin een bewogen jaar. De tegenstellingen in de eigen samenleving maar ook in de wereld nemen hand over hand toe. Autocraten, ook wanneer zij nog aan het begin staan van hun dubieuze loopbaan, nemen of krijgen het voordeel van de twijfel van een deel van de bevolking. Regionale conflicten groeien uit tot halve of hele oorlogen. Pogingen om aan strijdende partijen een heldere vredesboodschap over te brengen lukken niet of nauwelijks, temeer waar de betekenis van de Verenigde Naties lijkt te zijn uitgehold. De parlementaire democratie heeft het moeilijk, nu op meer plaatsen de roep om een sterke man of vrouw luider klinkt dan de oproep tot verbondenheid. Het individualisme is sterker geworden, ook door de mogelijkheden van sociale media, terwijl de gebruikelijke kanalen – kranten, weekbladen, radio- en televisiekanalen – de last van de kijkcijfers voelen. Toch blijf ik vasthouden aan de universele boodschap van geloof, hoop en liefde: een sterke drijfveer, juist in bewogen tijden.

Wat daarbij helpt, is niet alleen een optimistische grondhouding, maar ook de dankbaarheid voor wat geweest is. Ik doel daarbij vooral op de troost, steun en belangstelling, die ik van velen heb mogen ondervinden bij de ziekte en het overlijden van Ans. We waren op 19 februari 2024 maar liefst ruim 63 jaar getrouwd, en hadden steeds lief en leed gedeeld. Het leed was en blijft de kinderloosheid en ook de ziekte, het lief was al wat we samen hebben meegemaakt in een boeiend en afwisselend leven. Nu ik de mijlpaal van 90 jaar ‘in de breedte leven’ voorbij ben, lijkt de tijd steeds vlugger te gaan. De zes jaren – kort na de Tweede Wereldoorlog – op het KGL in Arnhem verliepen aanmerkelijk trager, zo lijkt het tenminste, dan de zes jaren sinds ik in Kuala Mumpur de mooie ISWA Publication Award 2018 in ontvangst mocht nemen. Een nieuw jaar begint altijd vol verwachting van wat weer komen gaat, ook al staat weinig of niets op voorhand vast. 

Hoe het ook zij of wordt: ik reken opnieuw op de vriendschap en verbondenheid met al degenen, die tot op de dag van vandaag vorm en inhoud hebben gegeven aan mijn leven, dichtbij en veraf, in Nijmegen en daarbuiten. Ik schreef eerder: plaatsen verschillen, tijden veranderen, mensen ook. Maar vriendschap en verbondenheid blijven, over de grenzen van tijd en plaats heen’. Die woorden gelden ook voor 2025, temeer waar meer dan vroeger de tijd lijkt voort te snellen. Die ongedachte snelheid heeft ongetwijfeld te maken met de leeftijd, die de statische grens al ruim is gepasseerd. Ik wens familieleden, buren, vrienden en kennissen alle goeds voor 2025: veel wijsheid, weinig onbezonnenheid, veel kracht, weinig zwakte: den dat alles met Gods zegen, want katholiek, dat blijf ik.